تاریخچه پیدایش کاغذ

اولين ملتى كه در جهان موفق به اختراع كاغذ شد چينى ها بودند، در سال ۱۰۵ بعد از ميلاد شخصى به نام «تاسى لون» موفق به اختراع كاغذ شد و حدود سال ۶۱۰ م به ژاپن و ۷۵۱ م به سمرقند راه يافت. در اواسط قرن دوم هجرى كاغذ از سمرقند به بلاد اسلامى رسيد. مى گويند: «فضل ابن يحيى برمكى» نخستين كسى بود كه در بغداد كارخانه كاغذسازى داير كرد. در قرن چهار هـ .ق كاغذسازى در بغداد رواج يافت. «ابن النديم» از شش نوع كاغذ كه در آن زمان معروف بود نام مى برد و مى گويد: كتاب را از كاغذ خراسانى مى ساختند، در خراسان مردم براى ساختن كاغذ از پنبه و مواد نباتى استفاده مى كردند. مهمترين كاغذهايى كه توسط مسلمانان ساخته شد .كاغذ «سليمانى»، کاغذ «طلعى»، «نوحى»، «فرعونى»، «جعفرى»، «طاهرى»، «مامونى»، «منصورى»،کاغذ «چينى» و کاغذ «هانى» بود.

استفاده از پوست جانداران به عنوان کاغذ

انواع کاغذهاى دست‌ساز - کاغذ آهاردار سطح کاغذهاى دست‌ساز کاملاً صاف و بدون خدشه نیست و تاروپود آن نیز کاملاً به‌هم پیوسته نیست. براى رفع خدشه و استقامت کاغذ و آمادگى براى مرحلهٔ بعدی، کد مهُره‌زنى است، باید کاغذ را با مواد و شیوه‌هاى مختلف آهار زد. از جمله آهار با گل ختمی، با شیرهٔ گندم، با سریشم، با اسپرزه، با تخم خیار، با نشاسته را مى‌توان نام برد. براى داشتن درخشش در کاغذهاى طلایی، باید قبل از نقاشى کاغذ را آهار زد. یک روش برای آهار زدن کاغذ استفاده از سفیدهٔ تخم‌مرغ است که با زاج رقیق شده باشد که با قلم‌ موى پهن و ظریفى بر روى کاغذ مى‌مالند. سپس آن‌را با صدف مى‌مالند تا خوب براق شود. - کاغذ زرفشان کاغذ رزفشان نیز شیوهٔ دیگرى در تزئین کاغذ بود. براى این‌کار مقدارى صمغ را با شیوۀ خاصى روى کاغذ مى‌پاشیدند و سپس ورقه‌هاى نازک طلا را به آن مى‌چسباندند. تکه‌هاى طلا روى صفحه درخشش خاصى مى‌یافت. از این کاغذ در حواشى کتب و اوراق گرانبها استفاده مى‌شد. - تاریخچه کاغذ ابرى کاغذ ابری، نوعى کاغذ تزئینى است که از دورهٔ تیمورى به بعد در ایران رایج گردید. کاغذ های ابرى‌ همدان و کشمیر معروف بوده است. ساخت این کاغذ را از اختراعات و ابداعات ایرانیان ساکن هند دانسته‌اند و گفته‌اند که کاغذ ابری اختراع میرمحمد طاهر بوده است که این شخص در عهد شاه طهماسب به هند سفر کرد و طریقهٔ ساخت آن را یافت. کهن‌ترین سندى که دربارهٔ کاغذهاى ابرى موجود است، سرگذشت شهاب‌الدین مروارید بیانى کرمانى (۸۸۴ تا ۹۰۶ هـ.ق.) است که نوشته‌آند او سازنده افشان، غبار و رنگ‌آمیزى ابرى کاغذ بوده است و اسناد دیگرى نیز دربارهٔ این کاغذ موجود است. کاغذ ابرى که کاغذ سایه‌دار نیز گفته شده از قرن پانزدهم هجرى براى حاشیهٔ صفحات کتاب‌ها، درون جلد کتاب‌ها و گاه خود صفحات به‌کار مى‌رفته است. خطاطان از این کاغذ براى خوشنویسى استفاده مى‌کرده‌اند. امروزه روش‌هاى ابرى کردن را تنها عدهٔ اندکى مى‌دانند. اما شکل ساده‌تر ابری کردن کاغذ که به آن 'نقش بر آب' گفته مى‌شود، امروزه رواج بیشترى دارد. - تاریخچه کاغذ سمرقندى کاغذ سمرقندى از معروف‌ترین و مرغوب‌ترین کاغذهاى مورد مصرف در سده‌هاى میانى دوران اسلامى است که در شهر سمرقند ساخته مى‌شد. این کاغذ جزء اولین کاغذهاى ساخته شده در جهان اسلام بود که در قرن دوم هجرى مسلمانان به کمک کاغذسازان چینى اولین کارگاه ساخت آن را در سمرقند برپا کردند و از این شهر به سایر بلاد اسلامى راه یافت. این کاغذ به کاغذ چینی، هندى و خراسانى نیز معروف بوده است. -پیشینه کاغذ خان بالیغ خان بالیغ کاغذ بسیار مرغوبى است که در شهر پکن (خان بالیغ) ساخته مى‌شد. جنس کاغذ بسیارى از کتب و اوراق خطى نفیس ایران از این کاغذ است. - کاغذ شامى شامى نوعى کاغذ سفید و بسیار شفاف و لطیف بوده که منسوب به شهر شام مى‌باشد.

/
/

تارخچه کاغذ در ایران در مورد ايرانيان مسلمان براي ساختن کاغذ از پنبه و کتان و ديگر مواد گياهي نيز بهره گرفتند و گونه‌هايي از کاغذهاي نازک، کلفت، شفاف و بادوام ساختند. کاغذ ايراني را تا نزديک يک قرن از سمرقند و خراسان به جاي‌جاي سرزمين‌هاي اسلامي مي‌بردند. سرانجام پس از نزديک يک سده، به سال 794 ميلادي، به فرمان فضل‌بن‌يحيي برمکي، وزير هوشمند ايراني، نخستين کارخانه‌ي کاغذسازي را در بغداد بر پا کردند. سپس، جعفربن‌يحيي‌برمکي فرمان داد که در ديوان‌ها به جاي پوست از کاغذ بهره گيرند. به اين ترتيب، بهره‌گيري از کاغذ به جاي پاپيروس در جاي‌جاي سرزمين‌هاي اسلامي رونق گرفت و کارخانه‌هاي زيادي در شهرهاي سوريه، فلسطين، مصر، تونس، مراکش و مغرب ساخته شد. با اين که، کارخانه‌هاي کاغذسازي در جاي‌جاي سرزمين‌هاي اسلامي ساخته شد، کاغذ ايراني همچنان بهترين کاغذ به شمار مي‌رفت و بارها در کتاب‌هاي تاريخي از کاغذ سمرقندي و خراساني سخن گفته شده است. براي نمونه، ابن‌نديم از شش گونه کاغذ، که در روزگار او رواج داشته، سخن گفته است: "کاغذ خراساني را از کتان مي‌ساختند و به قولي ساختن آن از زمان بني‌اميه معمول شد و به قولي در عهد بني‌عباس. برخي مي‌گويند که ساختن این نوع کاعذ قديمي است و برخي آن را چيزي جديد مي‌دانند. مي‌گويند برخي از هنرمنداني که از چين به خراسان رفته بودند، آن را بر اساس کاغذ چيني ساختند و اما گونه‌هاي آن عبارت‌اند از سليماني، طلحي، نوحي، فرعوني، جعفري و طاهري." نام‌هايي که ابن‌نديم بر مي‌شمارد، نام کاغذسازان ماهر يا فرمان‌رواياني است که به ساختن کارخانه‌هاي کاغذسازي فرمان دادند که بيش‌تر آن‌ها ايراني هستند. کاغذ جعفري منسوب است به جعفر برمکي، کاغذ طاهري به طاهر دوم از فرمان‌روايان خراسان(دودمان طاهري)، کاغذ نوحي به‌ نوح ساماني، از فرمان‌روايان ساماني، کاغذ طلحي به طلحه‌بن طاهر( از طاهريان)، کاغذ سليماني به سليمان راشد، فرمان‌رواي خراسان در زمان هارون‌الرشيد، کاغذ جعفري به جعفر برمکي و کاغذ فرعوني، که با بهترين پاپيروس مصري رقابت مي‌کرده است و به نظر مي‌رسد به همين دليل به نام فرعوني شناخته شده است، اما سازنده‌ي آن مشخص نيست. از ديگر کاغذهاي شناخته شده‌ي آن زمان مي‌توان کاغذ جيهاني، ماموني و منصوري را نام برد. کاغذ جيهاني به شهر جيهان در خراسان بزرگ، کاغذ ماموني به مامون عباسي و کاغذ منصوري به ابوالفضل منصور‌بن‌نصربن‌عبدالرحيم از مردمان سمرقند، منسوب است. کاغذ منصوري در تمام سرزمين ‌هاي اسلامي شناخته شده است و شيوه‌ي ساختن این نوع کاغذ را تقليد مي‌کنند." با اين همه، شواهدي نيز در دست است که در ديگر سرزمين‌هاي اسلامي نيز در شيوه‌ي ساختن کاغذ پيشرفت‌هايي رخ داده بود. چنان‌که ناصر خسرو، که در سال 438 هجري/1047 ميلادي از شهر طرابلس ديدن کرده بود، درباره‌ي کاغذي که در آن‌جا ساخته مي‌شده است مي‌گويد که:" در نکويي و زيبايي مثل کاغذ سمرقند بلکه بهتر از آن است." نوآوري‌هاي جالب در بهبود ساختن کاغذ توسط ایرانیان 1. آهار زدن به کاغذ: ايرانيان که در کار ساختن کاغذ پوستي(پارشمن) تجربه‌هاي زيادي داشتند کوشيدند آن تجربه‌ها را در ساختن کاغذ جديد نيز به کار گيرند. از اين رو، به کاغذ نشاسته‌ي گندم مي‌زدند که سطح کاغذ را براي نوشتن با جوهر مناسب‌تر مي‌کرد. 2. بهره‌گيري از آب‌دنگ: اين دستگاه کوبه‌اي پتک‌مانند بود که با چرخاب به جنبش در مي‌آمد و از آن براي خرد کردن تکه‌هاي بزرگ چوب بهره مي‌گرفتند. به گفته‌ي ابوريحان بيروني، در سمرقند از پتک‌هايي استفاده مي‌شد که با نيروي آب به کار مي‌افتادند. 3. بهره‌گيري از قالب خيزران: نوارهايي از چوپ خيزران را مانند حصير به هم مي‌بافتند و برگه‌هاي کاغذ خيس را براي آبکشي روي آن مي‌گذاشتند و پس از اين که آب آن گرفته شد در حالي که ورقه کاغذ هنوز مرطوب بود، آن را برمي‌داشتند. اين کار به سازنده‌ي کاغذ امکان مي‌داد به طور پياپي ورقه‌هاي کاغذ را روي همان يک قالب آبکشي کند. پيش از آن، ورقه‌ي کاغذ را روي پارچه‌ي درشت‌بافي پهن مي‌کردند، اما تا زمان خشک شدن ورقه‌ي کاغذ، نمي‌توانستند آن را از روي پارچه بردارند. 4. بهبود کاغذ و بازيافت آن. افزودن موادي مانند بذرک، پنبه و کهنه پاره‌هاي کتان به ترکيب کاغذ و هم‌چنين بهره‌گيري از خرده پاره‌هاي کاغذ و پارچه‌هاي کهنه که در بهبود کاغذ سودمند بود و شيوه‌اي از بازيافت نيز بود. 5. کاغذ رنگي. در برخي دست‌نوشته‌هاي نويسندگان مسلمان دستورهايي براي ساختن کاغذ به رنگ‌هاي قرمز، سبز، آبي، صورتي، زرد، پيازي و ارغواني وجود دارد و حتي نوشته شده است که چگونه مي‌توان کاري کرد که برگه‌هاي کاغذ کهنه و ديرين به نظر برسند. تاریخچه صنعت كاغذسازى در ایران آنچه از مدارك و مستندات تاريخى برمى آيد، اين است كه صنعت كاغذسازى از قرن هفتم هجرى به بعد در ايران وجود داشته و گسترش يافته است. در ایران فعالیت کاغذ سازی اولین بار با تأسیس کارخانه مقواسازی و با استفاده از کاغذهای باطله در سال 1313 شمسی در کرج شروع شد. در سال ۱۳۲۶ هجرى شمسى شركتى با سرمايه گذارى چند تن از جمله «حسن على حكمت»، «دكتر صلح دست» و «ژرژ عيسانيان» تأسيس شد كه خوراك آن كاغذهاى باطله ادارات و سازمان ها و منطقه آن ورامين بود، اما بعد از ملى شدن صنعت نفت اين تلاش ناموفق ماند. در سال ۱۳۴۴ اولين كارخانه كاغذسازى در هفت تپه خوزستان ايجاد شد و در ۱۳۴۶ شركت كاغذ پارس تأسيس شد.

نظرات

ارسال پاسخ